Sau khi thăm các ngôi nhà cổ có tuổi đời từ 300-400 năm và các công trình di tích kiến trúc- nghệ thuật trong làng, Bí thư thành ủy đã gặp gỡ chính quyền thị xã Sơn Tây, các nhà khoa học, đại diện các cơ quan quản lý. Theo yêu cầu của Bí thư, hai người đại diện cho chính quyền và nhân dân xã Đường Lâm được phép có mặt tại cuộc gặp gỡ và trực tiếp nói lên những kiến nghị của mình. Buổi làm việc kéo dài đến hơn 1 giờ 30 phút chiều, với 16 ý kiến và hai báo cáo được trình bày.
Muốn bảo tồn phải lắng nghe dân nói
Theo bà Giang Tú Oanh, một trong hai đại diện của nhân dân xã Đường Lâm được tới phát biểu trong cuộc gặp gỡ, từ khi làng được nhận danh hiệu Di tích quốc gia, vui mừng chưa được bao nhiêu thì ngay sau đó phải chịu đựng khổ cực bấy nhiêu. Vì phát triển nhân khẩu, gia đình bà Oanh có nhu cầu cơi nới nhà ở nhưng không được cấp phép. Do nhu cầu bức bách, bà bắt buộc phải cơi nới thì bị cưỡng chế tháo dỡ và phạt cắt điện, cắt nước trong khi gia đình bà có cháu nhỏ.
Cũng theo bà Oanh, 95% dân số của Đường Lâm làm nghề nông, chủ yếu là làm ruộng, với thu nhập rất ít ỏi không đủ mua nguyên vật liệu làm nhà truyền thống. Trong khi đó, kể từ khi làng có danh hiệu và bắt đầu khai thác di sản làm du lịch , thì cũng chỉ có tám gia đình có nhà cổ và ba bốn nhà bán hàng nước ngoài đình tham gia làm du lịch. 90% người dân Đường Lâm chưa được hưởng lợi từ du lịch.
Bà Oanh trình bày bản kiến nghị có tám điều, trong đó có việc cho phép người dân làm nhà hai tầng lợp mái ngói, để người dân tham gia vào việc bán vé vào làng, thay người đứng đầu BQL, muốn giữ nguyên trạng để làm du lịch thì phải cấp đất giãn dân và giảm bớt thủ tục xin giấy phép làm nhà với thủ tục rườm rà, cho đến việc đề nghị dỡ bỏ nhà vệ sinh đầu làng gây mất cảnh quan…
Còn đại diện chính quyền, mặt trận xã Đường Lâm yêu cầu các cơ quan phải cấp mẫu nhà để cho dân thực hiện theo khi được phép xây mới, sửa chữa.
Từ đại diện chính quyền, BQL di tích, cũng như các nhà khoa học, đến các cơ quan quản lý, sau khi thị sát, xem xét, đều công nhận rằng những ý kiến bức xúc của nhân dân là có thật.
Bí thư Thành ủy Phạm Quang Nghị nhấn mạnh, khác với các di tích thông thường, làng cổ Đường Lâm là một thực thể sống, trong đó hệ thống di tích kiến trúc nghệ thuật gắn bó chặt chẽ với cộng đồng dân cư làng xã và họ hiện vẫn phải tiếp tục sống ở đây lâu dài. Vì thế, phải làm thế nào cho họ thấy được những lợi ích và trách nhiệm để bảo tồn di tích. Không ai khác, chính người dân Đường Lâm phải thấy yêu di sản của mình, họ phải mong muốn gìn giữ và cùng chung tay để bảo tồn. Muốn làm được điều đó, thì cơ chế đưa ra phải gắn với quyền lợi của người dân, bảo tồn phải mang lại lợi ích cho dân. Đã là di tích thì phải bảo tồn theo đúng luật và các quy định, tuy nhiên, với tính chất đặc thù làng cổ, bảo tồn ở Đường Lâm cần phải được xử lý một cách thấu đáo, linh hoạt.
“Ngay cả việc giãn dân, cũng phải tính toán thật kỹ lưỡng, xem dân đã sẵn sàng chưa và ai đi trước ai đi sau. Việc xử lý vi phạm cũng phải linh hoạt, mềm dẻo, bởi vì xử lý cái gì cũng đụng vào tài sản của dân”- Bí thư thành ủy nói.
Bài toán lớn và khó
Đường Lâm là làng cổ đầu tiên trong cả nước được công nhận Di tích quốc gia, do đó, chưa có tiền lệ về công tác quản lý bảo tồn, phát huy giá trị của di tích. Theo GS.TSKH Lưu Trần Tiêu, Chủ tịch Hội đồng Di sản, thì trong số 192 di tích được công nhận Di sản thế giới, cũng chỉ có bốn di tích là làng cổ.
Sau tám năm được công nhận là Di tích kiến trúc -nghệ thuật cấp quốc gia, số hộ dân ở Đường Lâm tham gia vào du lịch cũng còn rất ít, kinh nghiệm càng không có.
Thực tế, hiện chúng ta có làng cổ Phước Tích và phố cổ hội an làm tốt công tác này. Tuy nhiên, tính chất của Đường Lâm lại có nhiều điểm khác.
Không phải là một làng nghề thủ công, cũng không có truyền thống làm dịch vụ, Đường Lâm là một làng thuần nông nghiệp. Vì thế, làm du lịch ở đây, theo TS. Đặng Văn Bài, nguyên Cục trưởng Cục Di sản, trước hết phải xem xét kỹ điều gì sẽ làm nên sự hấp dẫn của Đường Lâm. Phải chăng, ngoài hệ thống di tích kiến trúc, không gian cảnh quan của làng, thì chính người dân ở đây, với lối sống, nếp sống cùng với nghề làm nông của họ chính là điểm thu hút du khách? Theo ông Bài, về khía cạnh này, Đường Lâm nên nghiên cứu mô hình trồng rau hữu cơ ở Hội An và biến thành một sản phẩm du lịch: thiết lập tour, tuyến cho du khách cùng trải nghiệm việc làm ruộng, cày cấy, trồng rau, hái rau và mua các sản phẩm nông nghiệp mang về.
Bảo tồn làng cổ trong khi di sản là một thực thể đang phát triển sống động là một việc lớn và khó. Ngay cả trong Luật Di sản cũng còn lỗ hổng khi chưa đề cập đến những quy định bảo tồn ở trường hợp này. Các nhà khoa học, các nhà quản lý đều cho rằng, giải pháp nào cũng phải cần một lộ trình dài và rất cần lắng nghe ý kiến của dân để tìm kiếm tiếng nói đồng thuận.
Tuy vậy, việc lần đầu tiên, một vụ việc cụ thể (lá đơn xin trả lại danh hiệu Di tích quốc gia của 24 hộ dân ở Đường Lâm) đã dẫn tới một cuộc hội nghị có sự tham dự trực tiếp của Bí thư thành ủy và các nhà khoa học, đại diện của các cấp các ngành quản lý cũng là một “tiền lệ” tốt. Theo ông Phạm Hùng Sơn, Trưởng ban quản lý di tích làng cổ Đường Lâm, giá như có một hội nghị như thế này từ năm 2007-2008 thì đã không có những bức xúc như ngày hôm nay.
Có một nghịch lý là, trong khi một số hộ dân ở Đường Lâm ký đơn xin trả lại danh hiệu Di sản Quốc gia, thì các nhà khoa học và quản lý đang tính đến việc làm thủ tục nghiên cứu lập hồ sơ trình UNESCO công nhận Di sản thế giới.
Có một điều cần phải nói, Đường Lâm là ngôi làng cổ tiêu biểu, nhưng không phải là duy nhất trong cả nước. Có hàng trăm ngôi làng tương tự như vậy, khi người dân vì yêu quý di sản và muốn gìn giữ lại gặp mâu thuẫn trực tiếp với nhu cầu phát triển. Những tiếng nói của dân đã chưa đến được các cấp chính quyền và di sản đã dần mất đi rất đáng tiếc. Ngay như làng cổ Cự Đà, cách không xa Đường Lâm là mấy, với những giá trị đặc thù riêng biệt, nhưng có lẽ những gì có được ở Đường Lâm thì Cự Đà vẫn đang là “mơ ước”.
Vì thế, việc “chưa có tiền lệ” ở Đường Lâm, lại mở ra hy vọng cho những ngôi làng khác. Không phải là để lấy một danh hiệu mà là để giữ gìn những giá trị cảnh quan kiến trúc mang đậm bản sắc Việt, cũng là nền tảng để phát triển kinh tế bền vững, mang lại lợi ích, nâng cao mức sống cho dân. Để người dân làng cổ thoát khỏi tình trạng khi phá đi thì tiếc, mà giữ lại thì khổ.
***Theo báo cáo của UBND thị xã Sơn Tây, trong 3 năm từ 2013 đến 2015, phải cần tới hơn 100 tỷ đồng cho các hạng mục tu bổ. Trong đó, dự án tu bổ đình Cam Thịnh có tổng kinh phí dự kiến 11 nghìn 568 tỷ đồng; đền và lăng Ngô Quyền dự kiến 29, 957 tỷ đồng, đình Đoài Giáp dự kiến 10 tỷ đồng, 12 điếm cổ và 10 giếng cổ dự kiến 11,502 tỷ đồng, 10 ngôi nhà cổ (dự kiến 10 tỷ đồng), đền thờ vua Phùng Hưng dự kiến 10 tỷ đồng. Chưa kể các hạng mục quy hoạch giãn dân, xây dựng cơ sở hạ tầng điện, đường trường trạm hơn 200 tỷ đồng…